بررسی و تحلیل کتیبه های درهای چوبی اماکن مذهبی در استان های اصفهان و قزوین دوره ی صفویه (با نگاهی به درهای کتیبه دار چوبی شاخص در سایر مناطق)

هنر کتیبه نویسی بر روی دَرهای چوبی دوره صفوی با اوضاع فرهنگی و مذهبی آن دوره رشد داشته است. این رشد در زمینه اجرایی و طراحی این رشته هنری قابل مشاهده است. درهای چوبی ابنیه و آرامگاه های مذهبی در این دوران همواره بستری مناسب برای ظهور خلاقیت هنرمندان بوده است. لذا هدف از این پایان نامه بررسی ویژگی کتیب? درها، تکنیک اجرا، مضامین و تأثیر فرهنگ و مذهب برخصوصیت تزیینی، کاربردی کتیبه های درهای مورد مطالعه است. شیوه پژوهش به صورت تاریخی، توصیفی-تحلیلی است.دراین پژوهش از دو شیوه ی اسنادی و میدانی در جمع آوری مطالب و تصاویر استفاده شده است. و سعی بر این بوده تا با ترسیم خطی از شکل دَرها وکتیب? آن ها، نحوه نگارش خطوط، محل قرار گیری بر روی دَرها و سایر نقش مایه ها، تکنیک اجرا و مضامین کتیبه ها مورد بررسی قرار گیرد. تحلیل از نمونه ها به این صورت بوده است، که ابتدا مختصری از مشخصات کلی دَر بیان می شود. سپس با شماره گذاری کتیبه های هر دَر و اجرای خطی از هر کتیبه و نقش مایه، کوشش شده است متن های کتیبه ها به صورت دقیق خوانده شود. لذا پژوهشگر به بررسی ویژگی های اجرایی و طراحی خطوط برکتیبه دَرهای امامزاده عمران ابن علی و بقعه ابن الدین درگلپایگان، بقعه سلطان عطابخش درکاشان، بقعه درب امام اصفهان و شاهزاده حسین در قزوین دوره صفوی پرداخته است. سپس برای بررسی دقیق ویژگی های دَرهای این دوره، به معرفی دَرهای شاخصِ بقع? شیخ صفی، درقدیمی حرم رضوی و بقعه سیدخرم کیا در لاهیجان، که از حیث تزیینات نسبت به آثار هم عصر خود بسیار منحصر به فرد بوده است و جزء نفیس ترین درهای موجود این دوره به حساب می آیند را بررسی کرده است. کتیبه بر روی درهای مورد نظر اغلب از قسمت بالا و پایین هر دو لنگه در شروع می شود. و گاهی نیز در حاشی? دیگر نقش مایه های تزیینی با خطوط کوفی بنایی، ثلث و نستعلیق نوشته شده اند. بنابراین نتایج حاصله نشان می دهد مضامین کتیبه های به کار رفته بر درهای مورد مطالعه این دوره مذهبی است. که شامل: آیاتی از سوره های قرآن، کتیبه ها با نام الله وائمه اطهار(ع)، ادعیه شیعه و عباراتی مربوط به چهارده معصوم است. در خلال این کتیبه ها معمولاً اسامی بانی، وقف کننده، تاریخ ساخت، حاکم وقت واشعار فارسی درج شده است. لذا در بررسی ویژگی های ساخت درهای مذکور، به این نکته واقف شدیم اغلب درها دارای دو لنگه متقارن بوده اند. و سعی شده است که لنگه ها زیاد پهن نباشند و تقریباً یک شکل داشته و به اصطلاح امروز استاندار باشند. همچنین عامل قرینگی به عنوان عنصری هماهنگ کننده در عمد? درها و نقش مایه ها مشاهده می شود. در این دوره روشهای ساخت مانند قاب و تنکه، گره چینی لقط دار استمرار می یابد، روش قاب و تنکه معمولاً در هر لنگه دری که به کار رفته یک صفحه مستطیل شکل در وسط و دو صفحه مربع شکل در بالا و پایین در نظر بوده است. در این شیوه اسکلت در به صورت قاب ساخته شده است و سپس در درون قاب بوسیله صفحات چوبی پر می شود. اجرای منبت کاری معمولاً هم در روی صفحات و هم روی قاب ها صورت می گیرد. چوب به کار رفته جهت ساخت و منبت درهای مورد مطالعه این دوره گردو، چنار و شمشاد است. تکنیک اجرا شده بر روی اکثرِکتیبه های درهای مورد بررسی به صورت مسطح، و ساده اجرا شده اند. اما تکنیک درب امام به شیوه معرق سنتی است، و شبیه به نقوش آجرکاری بنایی می باشد. دَرِ بقعه شاهزاده حسین و درهای نفیس سید خرم کیا و در حرم رضوی با روسازی مسطح و شیب دار اجرا شده اند. و هنرمندان منبت کار سعی کرده اند تا ریزه کاریهای خط را به دقت اجرانمایند. و کتیبه ها را با زمینه ساده اجرا کنند تا به این ترتیب کلمات به راحتی خوانده شوند. به نظر می رسد با توجه به روند توسعه هنر منبت کاری در این دوره، تکنیک اجرا شده بر روی نقش مایه های درهای مورد مطالعه، از منبت کاری پرکار و نسبتاً کم عمق و ظریفی برخوردارند. می توان گفت: در هنر کتیبه نگاری این دوره، مضامین شیعی، به طور رسمی مورد استفاده قرار گرفته است، که همگی تأکیدی بر مذهب شیعه مردم و حکومت صفوی دارد. به یقین هنرمندان مسلمان، با ایمان و نیت پاک آگاه بوده اند که این دَرها را، چونان دَری گشوده، به بهشت در پیش چشم زیارت کنندگان برپا و تزیین نمایند.